Web Search

Minggu, 12 Desember 2010

Problema Asistensia Téknika Ka Apoiu Asesória iha Timor-Leste:

Introdusaun
Ezistensia asesór ne’ebé fó apoiu serbisu asesória iha Timor-Leste liuliu iha Governu ka Administrasaun Públiku sei sai nafatin kestaun, preokupasaun, no matéria debate ema barak; hosi ema baibain, funsionariu públiku, akadémiku sira, ema polítika na’in no governante sira rasik hahuu Timor-Leste ukun rasik aan to’o ohin loron.   
Hafoin kestaun asesória ne’e sai polémika no ema barak ko’alia iha tihan ida-rua liuba, iha fulan kotuk  públika iha Jornal Nasional Diário edisaun 22 Novembru 2010 iha ninia headline ho titlu: Timor-Leste Labele Sai Repúblika Asesór. Titlu ne’e Diário foti hosi deskursu Sua Exelênsia Primeiru Ministru Xanana iha serimonia dezenvolvimentu bolseirus finalista ema na’in 45 ne’ebé ramata tiha ona sira nia estudu iha Indonezia. Loron ida tuir fali 23 Novembru Jornal ne’e hatun tan informasaun kona-ba pedidu hosi membru parlementu balun atu hamenus asesór sira ho titlu ida: PN Husu PM Xanana Hamenus Asesór MF.
Pergunta ne’ebé mosu mak tambasá mak ema barak ka Ita hotu sei preokupa bebeik ho kestaun apoiu asesór hirak ne’e? Saida mak sala ka la loos ho asesór hirak ne’e? Karik iha intensaun atu politiza asuntu ida ne’e hodi krítika malu de’it? Karik tamba frakeza ka falta hosi polítika no jestaun? Bazeia ba preokupasaun hirak temin iha leten, artigu ida ne’e tenta atu aprezenta retratu ka realidade atual ezistensia apoiu asesória iha administrasaun públiku, dizafiu ne’ebé infrenta, no propoin opsaun ruma hodi nune’e karik bele hadia prosesu utilizasaun apoiu asesória ne’e iha futuru. Intensaun ka objetivu hosi artigu ida ne’e atu kontribui ba esforsu Governu nian iha prosesu reforma administrativa, atu nune’e jestaun administrativa governu nian bele la’o mais másimu no efikaz possible, efisiensia ba orsamentu estadu nian no ikus liu bele fó benefisiu bo’ot ba povu ne’ebé luta no terus ba ukun rasik aan ida ne’e.

Definisaun ba lia-fuan asesór
Lian-fuan asesór ka iha Inglês dehan adviser ka advisor tuir disionariu Inglês Collins Cobuild signifika katak ema matenek na’in ka peritu ida. ne’ebé ninia serbisu atu fó konsellu ba ema seluk ka ema grupu ida (An adviser is an expert whose job is to give advise to another person or to a group of people). Hosi lia-fuan asesór mosu lia-fuan asesória, lia-fuan adjetivu ida refere ba asaun grupu ida ne’ebé regularmente fó sujestaun no apoiu ba ema ka organizasaun sira, espesialmente kona-ba asuntu ka area atividade particular ida (An advisory group regularly gives suggestions and help to people or organizations, especially about a particular subject or area of activity). Purtantu, asesór refere ba ema no ninia atividade ka serbisu mak dehan asesória. Nune’e mós haree hosi estrutura maski asesór nuudar ema peritu ida ne’ebé involve iha halo desizaun importante maibé baibain nia la halo parte hosi estrutura ofisial (an expert adviser involved in making important decisions but usually lacking official status). Signifika katak maski ninia papel importante maibé asesór la’os ema ne’ebé ka’er kargu ofisial iha estrutura nia laran.


Papel no tipu serbisu asesória
Oinsá papel ka serbisu asesória ne’e? Jeralmente asesór nia papel depende ba kontekstu organizasional iha ne’ebé asesór ne’e serbisu ba. Kontekstu ne’e dínamiku ho mudansa, polítika, karakterístika no limitasaun oioin. Papel asesór nian bele haree hosi serbisu ne’ebé nia halo. Iha kontekstu Timor-Leste, Ita bele klasifika ka fahe serbisu asesór nia ba tipu rua: Ida, serbisu funsaun liña (line function). Apoiu line function hanesan apoiu ida ne’ebé diretamente atu asegura funsionamentu serbisu ruma kontinua la’o ba oin. Karik la’e mak funsaun ida ne’e bele paradu no afeta ba serbisu sira seluk. Rua, funsaun dezenvolvimentu ne’ebé foka liu ba hadia kapasidade funsionáriu públiku liuliu sira ne’ebé sai nuudar asesór nia kontraparte (counterpart). Iha mós termu seluk ne’ebé uza ka prega ba sira nia serbisu.

Tambasá Timor-Leste presija Asesór?
Apoiu asesória iha fatin hotuhotu inklui, partikularmente administrasaun públiku Timor-Leste hanesan buat bai-bain ida. Razaun fundamental Ita presiza asesór sira nia tulun tamba de’it Ita ladun iha ema ho kapasidade no esperiensia aas iha area ne’ebé Ita serbisu ba. Tamba ne’e asesór ninia prezensa atu fó konseillu, hanoin ruma, dezenvolve lei no regulamentu, no kapasita rekursu umanu atu nune’e bele asegura atividade no funsionamentu serbisu administrasaun públiku bele la’o ho diak.

Hanesan Ita barak hatene katak bainhira Timor-Leste deklara ninia restaurasan ukun rasik aan iha tinan 2002, Timor-oan matenek na’in ho esperiénsia iha setor hotuhotu wituan tebes. Atu asegura funsionamentu administrasaun públiku nasaun foun, Timor-Leste presiza tebes tulun hosi ema asesór internasional sira. Tamba ne’e iha Outubru 2001, UNDP ka PNUD halo ‘skills audit’ hodi identifika serka de pozisaun asesór intenasional atus tolu resin ne’ebé sei koloka iha departementu no unidade hosi instituisaun hotuhotu iha Governu Timor-Leste. Pozisaun atus-ida klasifikadu nuudar pozisaun estabilidade ka ‘stability post’ ne’ebé hetan apoiu orsamentu diretamente hosi Nasoens Unidas ninia misaun ba pas iha Timor-Leste UNMISET. Pozisaun atus-rua liu seluk klasifikadu hanesan pozisaun dezenvolvimentu ka ‘development post’ ne’ebé sei hetan apoiu finanseiru hosi kontribuisaun voluntariamente nasaun doadores sira, diretamente ka liu hosi UNDP. Aleinde ida ne’e iha mós fornesementu asesór liu hosi apoiu finanseiru nasaun bilateral sira rasik.

Sé mak responsabiliza no oinsá organiza ka jere asesór hirak ne’e?
Karik ema balun husu pergunta sé mak responsabiliza ba jestaun asesór hirak ne’e? no oinsá organiza ka jere asesór hirak ne’e?

Iha Governu anterior nia tempu jestaun asesória ne’e kuaze sentralizadu. Ezisti Unidade de Coordenação de Desenvolvimentu de Capasidade ka ka Capacity Development Coordination Unit (CDCU) iha Gabinete Primeiru Ministru nia okos serbisu parseria ho UNDP no UNMISET/UNOTIL mak koordena jestaun asesória ne’e. Iha sorin seluk, CDCU mós koordena ho nasaun bilateral sira seluk ne’ebé fó apoiu asistensia téknika liu hosi sira nia orsamentu rasik (la liu hosi UNDP).

Serbisu saida mak CDCU, UNDP no UNMISET/UNOTIL halo tiha ona iha pasadu?

·       Prepara Termu Referensia (Terms of Reference)
Ekipa konjunta hosi CDCU, UNDP no UNMISET/UNOTIL koordena ho ministériu relevante nian tuur hamutuk hodi prepara ka hadia termu de referensia ba postu asesór sira ne’ebé identifika ona iha lista.

·  Identifika kontraparte (counterpart)
Asesór sira ne’ebé atu rekruta mai serbisu iha ministériu governu tenke iha kontraparte. Kontraparte sira ne’e mak hanesan xefe departementu sira, diretor ka diretor jeral sira. Ida ne’e importante tebes liuliu atu dezenvolve kapasidade xefe ka director hirak iha ministériu. Ninia modalidade mak hosi asesór ida ba kontraparte ida (one on one), no asesór ida ba kontraparte barak (one to many).
  
·       Organiza rekrutatemnu
Prosesu ida ne’e normalmente hahuu hosi harii ekipa ida ho ninia membru kompostu hosi CDCU no ministériu relevante ka ida ne’ebé atu simu asesór ne’e, nomós hosi UNDP ka UNMISET ka UNOTIL ka projetu bilateral hirak ne’ebé atu selu asesór hanesan AusAID. Ekipa ne’e mak tuur hamutuk hodi halo analiz ba CV sira ne’ebé tama, forma questionnaire, halo intrevista liu hosi telephone ka diretamente ho aplikante balun ne’ebé iha hela Dili. Hafoin prosesu ida ne’e mak ekipa ne’e foti desizaun hodi hili aplikante ida ne’ebé apropriadu ho kualidade di’ak atu sai hanesan asesór ba pozisaun ne’ebé iha ona lista.

·       Kursu Indusaun ba asesór sira.
Asesór sira la’os mai hosi nasaun ida maibe mai hosi nasaun oioin. Barak mak la iha kuenesementu klean kona-ba situasaun no kultura ema Timor-Leste. Kursu indusaun importante tebes atu fó hatene ba asesór foun sira Timor-Leste nia situasan jeral, kultura, difikuldade ruma em termus dalen ka lingua, nsst. Kursu indusaun ne’e importante tebes ba asesór foun hirak ne’e atu bele hatene no ajusta sira nia aan liuliu sira nia iha serbisu fatin.
·       Prepara planu serbisu asesór hamutuk ho kontraparte.
Asesór sira la’os halo serbisu konforme de’it sira nia hakarak. Asesór tenke tuur hamutuk ho sira nia kontraparte hodi prepara asesór n`   ia planu serbisu durante periodu kontratu. Planu serbisu ne’e bazeia ba termu referensia no nesesidade ruma mai hosi kontraparte. Planu serbisu ne’e mak sei hatudu karik serbisu funsaun liña ka kapasitasaun ka kahur entre rua ne’e ne’ebé sei halo iha kada fulan tolu, nen, ka sia depende ba periodu kontratu.     
·       Kriasaun Baze de Dadus (database) ba serbisu asesór
Baze de dadus ne’e sai nuudar mapamentu ba total asesór sira ne’ebé serbisu iha ministériu, dirasaun, ka ajensia governu nian, sira nia CV, termu de referensia, periodu kontratu, sira nia kontraparte, planu serbisu, fontes fundu, nsst.

·       Halo monitorizasaun no avaliasaun.
Monitorizasaun no avaliasaun nia objetivu atu akompaña serbisu asesor sira nian, buka hatene dezempeñu no progresu ne’ebé realiza, no dizafiu ne’ebé asesór sira infrenta iha serbisu fatin liuliu ba dezenvolvimentu kapasidade sira nia kontraparte. Monitorizasaun no avaliasaun ajuda atu hadia estratéjia, jestaun, no dizafiu ka difikuldade ruma ne’ebé mosu entre asesór no kontraparte. Iha mós diskusaun ho kontraparte sira nia superior irarkia hanesan ministru ka sekretaria estadu hodi rona opiniaun ka observasaun ruma kona-ba mudansa positive ka negative ruma hosi interasaun entre asesor no kontraparte, no oinsá rezultadu ne’e ninia implikasaun ba dezempeñu serbisu dirasaun no ministériu em jeral.

·       Prepara Relatóriu
Liu hosi koordenasaun ho CDCU, UNDP, UNMISET/UNOTIL no projetu bilateral idaidak prepara sira nia relatóriu regular hanesan relatóriu trimestral kona-ba situasaun serbisu, dezempeñu asesór nian, gastu ba salariu, progresu ne’ebé atinjidu hosi asistensia téknika ne’e no ninia implikasaun ba mudansa kapasidade institusional no rekursu umanu iha fatin asesór ne’e serbisu ba, nsst.

Survey ba Nesesidade Asesór (Survey on Advisor needs)

Iha fim de 2005 to’o inisiu tinan 2006 antes mosu krize, CDCU liu hosi koordenasaun ho UNDP, UNOTIL no AusAID konsege halo Survey ida no produz relatóriu konaba nesesidade Governu ba asesór iha kurtu praju no mediu praju. Governu nia intensaun atu utiliza asesór hirak ne’e ba kapasitasaun institusional, no baze atu prepara planu dezenvolvimentu kapasidade rekursu umanu ba funsionariu públiku sira. Signifika katak ministériu ida bainhira presija asesór tenke klaru em termus pozisaun saida, atu halo saida, no ho ninia durasaun. Planu kapasitasaun ne’e karik liu hosi ‘on the job training’ de’it, formasaun kurtu no mediu praju, iha rai laran ka rai liur, hodi nune’e karik asesór sira ne’e bele preense lakuna ruma durante periodu formasaun ba sira nia kontraparte. Relatóriu ne’e sai mós hanesan baze justifikasaun ba nasaun doador sira atu fó apoiu finansiamentu ba postu ka pozisaun asesór hirak identifikadu no karik Governu rasik mak atu selu.  

Tambasá ohin loron Ita infrenta problema asosória?

Haree ba esperiénsia ida uluk no liga mai situasaun atual ne’ebé sai problemátiku, Ita bele dada konkluzaun badak hanesan tuir mai ne’e:
 
  1. Fragmentadu no diskontinuasaun entre dezenvolvimentu pasadu no prezente; Iha ona sistema no esperiensia jestaun balun ba apoiu asesória ne’ebé di’ak maibe Ita husik hela ka ignora tiha.     
 
  1. Seidauk iha no tau iha fatin polítika (policy, kebijakan) ka regra hosi Governu ne’ebé klaru kona-ba oinsá regula iha prátika lalaok asistensia téknika ka apoiu asesória ne’e. Tamba ne’e mak prosesu ida ne’e dizorganizadu, ministériu idaidak halo tuir nia gostu, ministériu balun mak domina no akumula asesór barak liu duke ministériu seluk, nsst. 

  1. Laiha ajensia ka ministériu ida mak espesialmente responsabilija ba asuntu asistensia téknika ka apoiu asesória. Hafoin CDCU dezolve tiha, kna’ar ba asuntu asistensia téknika ne’e namkari tiha ba Ministériu Finansa no Ministériu Negosiu Estranjeiru. Maibe pratikamente ministériu idaidak mak responsabiliza rasik ba asuntu asesória ne’e. Tamba desentralizada hanesan ne’e mak defisil atu hatene no kontrola prosesu utilizasaun apoiu asesória no ikus mai halo Ita diskontente, ulun fatuk moras hodi ko’alia tun-ko’alia sa’e, no ataka no hatun malu bebeik.


  1. Jestaun Asesória la klaru.
Tuir observasaun durante ne’e hatudu katak seidauk iha jestaun ne’ebé klaru em termus identifikasaun ba nesesidade asesória, rekrutamentu, kolokasaun iha ministériu nia laran, la iha kontraparte ne’ebé klaru, la iha bazede dadus, la iha kontrolu ba serbisu asesória nian, la iha relatóriu kona-ba dezempeñu asesór sira nian. Hosi titlu mak Ita hatene ema ne’e asesór maibe em termus serbisu Ita haree hanesan kahur malu de’it ho serbisu diretur no funstionáriu públiku nian, derepenti asesór balun lakon tiha hodi pasiar hela iha Bali ne’ebá sem kuenesementu hosi sira nia superior iha ministériu.

  1. La kapasita funsionáriu públiku.
Asesór sira ne’ebé ohin naklekar iha ministériu sira ho salariu bo’ot maioria halo serbisu rua. Ida, halo funsaun liña. Rua, halo kapasitasaun ba funsionáriu públiku liu hosi ‘on the job training’. Maibe iha realidade Ita haree katak asesór hirak ne’e tantu asesór Timor-oan ka internasional halo liu serbisu funsaun liña duke kapasita funsionáriu públiku. Asesór barak mak la iha kontraparte, karik iha sira tuur ketakketak, kuaze la iha komunikasaun intensivu ba malu, ladun iha koordenasaun entre sira. Asesór balun halo fali serbisu diretor sira nian, no pior liu mak sai superior,  manda fali diretor sira, no halo serbisu administrasaun baibain ba ministru no ministra ka sekretariu estadu sira. Dala ruma iha enkontru balun Ita la haree diretor sira maibe asesór sira mak ko’alia hanesan sira mak diretor fali. Nune’e halo vizita ba rai liur, reuniaun iha rai seluk, dalaruma asesór mak ba akompanã ministru/a reprezenta fali dirasaun duke diretor ka diretor jeral sira. Inveze asesór sira mak fó kapasitasaun em termus transfere kuenesementu no esperiénsia ba diretor sira maibe pelu kontrariu asesór sira mak atu domina no hadau fali oportunidade hodi kapasita sira nia aan rasik. Ninia konsekuensia mak ne’e, bainhira asesór hirak ne’e nia kontratru hotu no sai tiha sei husik hela diretor ka funsionáriu públiku sira iha situasaun ida ne’ebé la iha memória institusional, la iha kontinuasaun ba serbisu ne’ebé asesór sira halo hela, no la iha dezenvolvimentu ka mudansa signifikativu.  

  1. Asesór ka apontamentu polítika baibain ka ruarua hotu?
Asesór sira balun ne’ebé ohin loron iha ministériu no sekretária estadu mesak kolega ka ema ne’ebé serbisu hamutuk ho ministru ka sekretariu estadu antes tama iha governu hanesan ONG, Instituisaun Peskiza no Formasaun no Universidade. Ida ne’e Ita bele kompriende karik sira iha kapasidade mak sai asesór. Problema mak Ita la hatene sira nia pozisaun ne’e nuudar asesór ka ema apontamentu polítika. Balun inveze halo serbisu asesória nian maibe sai fali hanesan diretor no reprezenta dirasaun iha enkontru rai laran no rai laran, no halo serbisu manual administrasaun baibain.  Asesór balun ho salariu bo’ot maibe sai fali asistente ministru, ministra no sekretariu estadu hodi urus de’it ministru, ministra, no sekretariu estadu nia ajenda reuniaun, CPV, no viajen. Tuir loloos serbisu hirak ne’e tenke ema funsionáriu públiku liuliu dirasaun Administrasaun no Finansa mak halo la’os asesór ka asistente ezekutivu ka termu seluk hanesan.   

  1. La iha padraun ka estandarizasaun ida konabá salariu asesór.
Nivel salarial ba asesór sira varia ka oioin depende ba sira nia habilitasaun literaria, periodu serbisu no esperiensia, no fontes finanseiru, purezemplu Banku Mundial, IMF, ADB, no bilateral seluk. Balun fó salariu bo’ot tebes, no balun nato’on de’it. Maibe em jeral bele dehan katak salariu hosi ajensia internasional hirak ne’e bo’ot ka aas hanesan foho ramelau. Buat ida ne’ebé bele sai hanesan problema mak diskriminasaun salariu bazeia ba kartaun identidade. Timor-oan balun maski ladun iha kapasidade anterior iha administrasaun públiku maibe tanba uza passaporte rai seluk hanesan Australia no Portugal, domina de’it dalen Ingles no Portugues hetan salariu bo’ot liu duke Timor-oan ida ne’ebé uza passaporte Timor-Leste nian maski iha kapasidade no esperiensia di’ak liu. Iha sorin seluk, Ministériu Finansa (MF) mós hasai regra ida kona-ba nivel salarial ba asesór nasional no internasional. Ida ne’e hanesan primeira vez no inisiativa di’ak ida. Maibe regra ida ne’e aplika de’it ba interna MF nian. Ministériu ka sekretariu estadu ida ka rua de’it mak aplika maibé barak mak la halo tuir. Dalaruma tamba fator relasaun kolegial, asesór balun foun no ladun iha esperiensia maibe nia salariu bo’ot liu fali duke ida ne’ebé iha esperiénsia tinan naruk. Nune’e mós tamba relasaun hanesan kolega, asesór balun serbisu ho kontratu tinan naruk, ekstende ba babeik durante ministru ka sekretariu estadu nia hakarak maski asesór nia dezempeñu la satisfikadu.

Problema hirak temin iha leten ne’e Ita la hadia mak ninia implikasaun ba funsionamentu administrasaun públiku liuliu funsionáriu públiku sira sei sofre tamba estadu gasta osan barak sulin hanesan bee ba selu asesór sira ho osan bo’ot saugati de’it maibe dezenvolvimentu kapasidade institusional no rekursu umanu la’o iha fatin no la sustentavel.

Polítika ba Jestaun Asesória: Proposta ida

Atu asistensia téknika ka apoiu asesória ne’e bele efikaz no fó duni benefisiu ba administrasaun públiku, liuliu ba dezenvolvimentu institusional no rekursu umanu funsionáriu públiku, hakerek na’in hato’o pontu hirak tuir mai nuudar proposta polítika jestaun ba apoiu asesória ne’e:    

1.   Urjente atu kria polítika Governu nian ida hodi bele regulariza ezistensia asesór iha Timor-Leste.

2.   Fó kna’ar ba ajensia Governu nian ida mak responsabilija ba jestaun asesória. Ajensia ne’e bele haree no halo tuir fali serbisu CDCU nian uluk no ajusta ba kontekstu situasaun prezente. Karik ajensia ne’e tenke koloka iha Gabinete Primeiru Ministru nia okos purezemplu hanesan mós serbisu Ajensia Planeamentu Estratéjiku Nasional nian.

3.   Estabelese kriteria rekrutamentu ida klaru entre apontamentu polítika no pozisaun asesória. Sai asesór tamba iha kapasidade no esperiensia nesesariu ba serbisu la’os tamba uluk serbisu hamutuk iha fatin ida ka kolega hosi partidu polítika hanesan.
    
4.   Kria baze de dadus (database) ne’ebé serve hanesan mapamentu ba asesór iha governu nia laran. Baze de dadus mak sei fornese informasau kona-ba asesór sira nia nivel habilitasaun literaria, area espesializadu, nivel salarial, durasaun kontratru, termu referensia, tipu funsaun (funsaun liña ka funsaun dezenvolve kapasitasaun), asesór nia kontraparte, planu serbisu, indikador dezempeñu, asesór sira nia movementa hosi ministériu ida ba ministériu seluk. Iha kazu balun asesór ida halo hela problema iha ministériu balun maibe ministériu seluk la hatene hodi simu fali no selu ho salariu bo’ot liu tan.
5.   Asesór sira tenke iha kontraparte no foka liu ba dezenvolvimentu kapasidade rekursu umanu funsionáriu públiku sira, la’os halo de’it funsaun liña, ka halo fali serbisu diretor sira nian no serbi no hakruuk de’it ba ministru ka ministra nia gostu no interese.   

6.   Estabelese kriteria komun ida ba nivel salarial. Bele uza kriteria atual hosi Ministériu Finansa hanesan ezemplu. Kriteria salarial tenke bazeia ba nivel habilitasaun literaria no durasaun esperiensia, la’os bazeia fali ba klasifikasaun kolegial no passaporte Australia ka Portugal. Ida ne’e importante tebes atu halakon diskriminasaun entre ema Timor-oan sira rasik.

7.   Karik tenke iha fundu ida sentralizadu ba asesór sira, la’o hamutuk ho fundu ba dezenvolvimentu kapital umanu iha Gabinete Primeiru Ministéru. Atu nune’e Ita bele hatene no kompara orsamentu ne’ebé gasta no rezultadu kapasitasaun hosi asistensia téknika asesória nian.

Lia fuan taka

Asisténsia téknika ka apoiu asesória ba administrasaun públiku Timor-Leste nuudar nesesidade ida ne’ebé sei kontinua la’o ba oin akompaña ho faze dezenvolvimentu liuliu prontudaun ba kualidade kapasidade ema Timor-oan rasik. Esteitmentu Primeiru Ministru Sua Exelênsia Xanana nian sai nuudar refleksaun no sadik ida mai Ita Timor-oan sira iha liña hothotu, no hosi nivel kraik to’o leten, liuliu nivel jestor no kualifikadu sira atu prepara aan ho di’ak, aproveita aprende barak liutan hosi prezensa asesór hirak ne’e atu nune’e to’o loron ida Ita bele reduz ona Ita nia dependensia (ketergantungan) ba apoiu asesória ne’ebé ho folin karu. Tamba ne’e importante atu klaru ho Ita nia nesesidade ba apoiu asesória ne’e, tenke iha ninia prosesu ne’ebé klaru mós, regulariza no organiza ho diak, estruturadu, no sistemátiku la’os halo arbiru de’it. Nesesariu duni atu tenke iha polítika, estratejia, jestaun no implementasaun ne’ebé klaru, firmi, no konsistensia. Ikus liu tenke iha lideransa forte, kapabel, hanoin di’ak hodi bele dudu prosesu ida ne’e la’o ba oin. Karik situasaun ida ne’e husik la’o namlele hela de’it, sai de’it hanesan materia hodi politiza, kritika no hatun malu, sei hatudu katak Timor-oan sira rasik nia kapasidade fraku. Sé mak sei moe ba situasaun ida ne’e mak lider sira rasik tamba sira mak la hatene jere no rezolve problema ne’e ho di’ak. Rezultadu hosi situasaun ida ne’e haburas tan dependensia no sai hanesan baze hodi loke oportunidade ba ema seluk hodi halo Timor-Leste sai projetu bo’ot no hetan benefisiu no lukru salariu bo’ot, inklui Timor-oan asesór uza passaporte rai seluk no ko’alia dalen seluk sai predator hodi koloniza fali nia maluk rasik. Karik nune’e repúblika asesór la’os impossibel no ukun rasik aan nia rezultadu ema seluk mak aproveita liu.

Tidak ada komentar:

Posting Komentar

Arsip Blog

Pengikut